Οι τάξεις, η ταξική πάλη και οι διανοούμενοι
(Ένα θεωρητικό άρθρο με αφορμή το 6ο Συνέδριο του Μ-Λ ΚΚΕ)
Το ζήτημα των διανοούμενων απασχόλησε πολύ και πολλούς. Η αριστερά
έδωσε τη δική της συμβολή, όχι πάντα ενιαία και με ίδιους στόχους.
Οι διανοούμενοι μπορούν να παρθούν ως ιδιαίτερο –αλλά όχι ομοιογενές- κοινωνικό στρώμα, άλλοτε απάντησαν για το θέμα του αυτοπροσδιορισμού τους με εγωιστικό τρόπο, παίρνοντας τους κώδικες της κυρίαρχης τάξης και άλλοτε εντασσόμενοι στην πορεία της κοινωνικής χειραφέτησης και απελευθέρωσης.
Σε κάθε περίπτωση, η διάκριση ανάμεσα στις αρμοδιότητες και το κοινωνικό-πολιτικό καθήκον ήταν στοιχείο ανάλυσης της ταυτότητας αυτής της κοινωνικής ομάδας. Αν θεωρήσουμε ενδιαφέρουσα τη διατύπωση του Έγελου πως «το αληθινό είναι το όλον», φράση που έχει στοιχεία ιδεαλισμού, τότε για να προσεγγίσουμε το ζήτημα των διανοούμενων αναγκαστικά θα χρησιμοποιήσουμε τον Μαρξ που μας λέει «αλύπητη κριτική σε οτιδήποτε υπάρχει, αλύπητη στην έννοια ότι η κριτική δεν φοβάται ούτε τα ίδια της τα αποτελέσματα, ούτε τη σύγκρουση με τις υπάρχουσες δυνάμεις». Ο διανοούμενος ως κοινωνική οντότητα αντιμετωπίζει διαρκώς ένα δίλημμα «με ποιους θα πάει και ποιους θ’ αφήσει» και τ’ αποτελέσματα της εργασίας του μπορεί να είναι τεχνικά άψογα, να μη λέει δηλαδή ψέμματα στον εαυτό του και να μη νοθεύει τα πειράματά του, ωστόσο, δεν υπάρχει κανένας γυάλινος πύργος και κανένας θώρακας για να τον προστατεύει από την αμείλικτη ταξική πάλη. Δεν μπορεί να λέει πως προωθεί τη μελέτη των πυρηνικών όπλων αλλά δεν τον ενδιαφέρει σε ποια κεφάλια θα πέσουν, ούτε να σκέφτεται πως λιμοκτονούν χιλιάδες παιδιά για να περνάει αυτός καλύτερα. Βαδίζοντας λοιπόν προς το 6ο συνέδριο του κόμματός μας, όσο κι αν το ζήτημα των διανοούμενων δεν είναι στην ημερήσια διάταξη, οφείλουμε να σκεφτούμε πως οι τελευταίοι μπλέκονται και επηρεάζουν την ταξική πάλη και πως η κομμουνιστική αριστερά θα τους τροφοδοτήσει με ιδέες και υλικά.
Τι είναι οι διανοούμενοι
Η πιο διαδεδομένη απάντηση είναι πως διανοούμενος είναι αυτός που εργάζεται με το μυαλό του για να εξοικονομήσει τα αναγκαία για τη ζωή του και δεν χρησιμοποιεί τη μυϊκή του δύναμη. Αλλά αυτή η διαδεδομένη απάντηση είναι απλοϊκή για να δώσει την ταυτότητα των διανοούμενων στη σύγχρονη εποχή. Μια σειρά επαγγελμάτων συνδυάζουν και τα δύο (πνεύμα-χέρι) και είναι αυθαιρεσία αν θεωρήσουμε ότι η πληθώρα επαγγελμάτων που ανέδειξε ο καπιταλισμός (κομπιουτεράδες, μηχανικοί, γραφίστες, κλπ) στηρίζονται σε μία αυστηρή διάκριση χειρωνακτικής και πνευματικής δουλειάς. Το σίγουρο είναι πως οι διανοούμενοι είναι ένα διαταξικό κοινωνικό στρώμα. Αρχίζουν από τα σύνορα της αστικής τάξης (πχ καθηγητές πανεπιστημίων) και φτάνουν στα όρια της εργατικής τάξης (εργαζόμενοι Η/Υ σε μία επιχείρηση) ενώ υπάρχει ένας μεγάλος ωκεανός ελεύθερων διανοούμενων (πχ συγγραφείς) που κινούνται εντός των μικροαστικών στρωμάτων με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Είναι αλήθεια ότι οι διανοούμενοι, ή ένα τμήμα τους, χρησιμοποιήθηκαν διαχρονικά από την άρχουσα -κάθε φορά- τάξη για να αναπαράγουν την ιδεολογική και πολιτική κυριαρχία της. Οι κάστες (ομάδες) των ιερέων είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα εμπλοκής των διανοούμενων στην αναπαραγωγή και επιβολή των κυρίαρχων ιδεών. Ο αρχικός καταμερισμός της εργασίας σε χειρωνακτική και πνευματική έφερε ένα τμήμα της διανόησης σε συνεργασία και υποταγή στα κυρίαρχα δόγματα. Οι Φαναριώτες έδωσαν «γη και ύδωρ» στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και χρησιμοποιήθηκαν όχι μονάχα στον κατευνασμό των κυριαρχούμενων μαζών και εθνών αλλά και στην ανοιχτή καταγγελία κάθε εξεγερτικού ξεσπάσματος. Πολλές εργασίες που αναφέρονται στον σύγχρονο καπιταλισμό μιλούν για λευκά και μπλε κολάρα (white collar and blue collar) θέλοντας έτσι να υπογραμμίσουν τη διάκριση ανάμεσα στη διανόηση και στη χειρωνακτική εργασία στο έδαφος ακόμα και της ίδιας της επιχείρησης, όπου τα ανώτερα πεδία (άσπρα κολάρα) συγκρούονται με τα συμφέροντα των κάτω (μπλε φόρμες). Αλλά, αντί να ασχολούμαστε με σχολαστική τυπολογία «τι είναι οι διανοούμενοι», είναι χρησιμότερο εμείς οι κομμουνιστές να βλέπουμε την πραγματική συμπεριφορά τους και την εμπλοκή τους στην ταξική πάλη. Στις μέρες μας είναι εξαιρετικά δύσκολο ένας διανοούμενος των πάνω στρωμάτων να προδώσει την τάξη του και να υπηρετήσει την αριστερά και την αγωνιστική πράξη. Είναι όμως πολύ ευκολότερο να συμμαχήσει με την άρχουσα τάξη, να τρέφεται από τα συσσίτια και να προπαγανδίζει τους σκοπούς της. Το πρότυπο του φτωχού δάσκαλου, επαναστάτη Μαρίνου Αντύπα είναι μακρυά και το αστικό σύστημα έχει χίλιους τρόπους για να λειτουργεί ως διαφθορείο και να προσδίδει κύρος και χρήμα στην ανώτερη διανόηση. Από μία άποψη, το ζήτημα μοιάζει στην εργατική αριστοκρατία. Ο ανεπτυγμένος καπιταλισμός μοιράζει ορισμένα ψίχουλα στα ανώτερα εργατικά στρώματα με αντάλλαγμα τη σιωπή και τη συνενοχή τους. Από την άλλη πλευρά, ο μύθος της παγκοσμιοποίησης ελάχιστα συνέβαλε στην πολυπόθητη αναβάθμιση της διανόησης. Πάνω από το 60% δουλεύει με όρους μισθωτής εργασίας, ένα 30% βρίσκεται απασχολούμενο και μόνο 10% αποτελεί την οροφή αυτού του στρώματος απολαμβάνοντας τα προνόμια (κοινωνικά-οικονομικά) του αστικού συστήματος. Δεν είναι λοιπόν διόλου υπερβολή να πούμε ότι το κίνημα της αριστεράς και οι κομμουνιστές οφείλουν να δουλεύουν σύμφωνα με την αρχή του Μάο τσε Τουνγκ «το ένα χωρίζεται στα δύο» και να προσπαθήσουν να διχάσουν την ενότητα των διανοούμενων, που έτσι κι αλλιώς έχουν αντιτιθέμενα και συγκρουόμενα συμφέροντα.
Αναθεωρητισμός και διανόηση
Μια προσφιλής και διαδεδομένη προσέγγιση της διανόησης αφορά τη στρέβλωση του κομμουνιστή ηγέτη Αντόνιο Γκράμσι. Οι ευρωαναθεωρητές (λεγόμενοι ευρωκομμουνιστές) στρεβλώνοντας εντελώς τον Ιταλό κομμουνιστή ηγέτη, έχουν φτιάξει μια εγκωμιαστική εικόνα για τη διανόηση. Κάθε συνεπής ευρωαναθεωρητής «τσιτάρει» ολίγον Γκράμσι και ένα διόλου ευκαταφρόνητο τμήμα των καθηγητών σε ΑΕΙ-ΤΕΙ αναφέρει τον Γκράμσι σε αντιπαράθεση με τους ρεαλιστές κομμουνιστές. Λαβή για όλα τα παραπάνω δίνει η σύλληψη του Α.Γκράμσι για τους οργανικούς διανοούμενους και η υπερβολή του τελευταίου στο ρόλο που χρειάζεται να διαδραματίσει η διανόηση στον αγώνα για μόρφωση και για το ανέβασμα της κουλτούρας των πλατειών μαζών. Αλλά πουθενά το «γκραμσιανό σχήμα ανάλυσης» δεν υποτιμά το ρόλο του κόμματος και της ταξικής πάλης στο δρόμο για την κοινωνική επανάσταση. Ο ευρωαναθεωρητισμός μεγεθύνει το εύρος και τις δυνατότητες της διανόησης για να κολακεύσει αυτό το στρώμα και για να υποτιμήσει το ρόλο της οργάνωσης και των κομμουνιστών και εν τέλει να βοηθήσει την αστική κυριαρχία. Στην Ιταλία τόσο το κίνημα επανένωσης (risortsimento) τον 19ο αιώνα όσο και η συνεισφορά των κομμουνιστών στην πάλη των εργατών και στο αντιφασιστικό κίνημα στηρίχτηκαν στην οργάνωση και την ταξική σύγκρουση και όχι στον συμφιλιωτισμό που διαδίδουν οι κάθε λογής αναθεωρητές. Άλλωστε η ταξική κατάληξη και η διάλυση των αναθεωρητών σε Ιταλία-Γαλλία και Ισπανία είναι παράδειγμα προς αποφυγήν. Οι Μπερλίγκουερ-Μαρσέ-Καρίγιο στις αντίστοιχες χώρες είναι συνώνυμα του πιο ακραίου συμβιβασμού, του πολιτικού τσαρλατανισμού και της προδοσίας. Ο Α.Γκράμσι είναι κομμουνιστής ακόμα και όταν προσδοκά από τη διανόηση ένα μεγαλύτερο καθήκον και ένα ευρύτερο χρέος.
Διανόηση και ταξική διάρθρωση
Η διανόηση λοιπόν, αρχίζει από την αστική και καταλήγει στην εργατική τάξη. Σαν επιστήμονες (ειδικοί) είναι «υποχρεωμένοι» να τιμούν τα αποτελέσματα των εργασιών τους αλλά σαν πολίτες είναι δύο φορές υποχρεωμένοι να διαλέξουν ανάμεσα στον ένα και τον άλλο δρόμο. Ο Δ.Γληνός, τρανό παράδειγμα διανοούμενου, έφτασε στις εσχατιές των επιστημονικών συμπερασμάτων και εκεί είδε την αριστερά. Επειδή ήταν τίμιος, αμέσως διάλεξε το δρόμο που τον οδήγησε στο κομμουνιστικό κίνημα. Η γνώση, έχουμε γράψει πολλές φορές, βρίσκεται στα βιβλία, στην ταξική πάλη και στα εργαστήρια (επιστημονικός πειραματισμός), πράγμα το οποίο σημαίνει ότι μόνο ο συνδυασμός και των τριών στοιχείων οδηγεί τον επιστήμονα στην αλήθεια. Ο Μαρξ τονίζει ότι η αλήθεια δεν είναι θεωρητικό, μα πρακτικό ζήτημα. Σήμερα ο καπιταλισμός από τη μία πλευρά βαθαίνει την εξειδίκευση και τον καταμερισμό και από την άλλη αξιοποιεί όλα τα επιστημονικά επιτεύγματα (πληροφορία-γνώση-ανακάλυψη) για να αυξήσει την κερδοφορία του. Αυτή η επέκταση της αρπακτικότητας του καπιταλισμού αλλά και η (όποια ) ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων διευρύνει τον όγκο των διανοούμενων. Όλο και περισσότεροι απασχολούνται σε παραγωγικούς τομείς της οικονομίας, γεγονός που, αφενός, διευρύνει τη βαρύτητά τους, αφετέρου τους φέρνει κοντύτερα στις ιστορικές αξιώσεις της εργατικής τάξης και από την άποψη των μορφωτικών εφοδίων τους και τους καθιστά έναν πολύτιμο σύμμαχο των εργατών. Φυσικά δεν μπορεί να προσχωρήσουμε στη ρεβιζιονιστική θέση που διατυπώθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1960 από τη Μπρεσνιεφική ηγεσία για τη λεγόμενη ΕπιστημονικοΤεχνική Επανάσταση (ΕΤΕ). Σύμφωνα με αυτήν, σημασία έχει η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, πράγμα που διατύπωσε αργότερα στην Κίνα ο Τενγκ Σιάο Πινγκ με τη θεωρία πως μοναδική σημασία έχει η οικονομία και όχι το πολιτικό σύστημα, συμπυκνώθηκε στη φράση «άσπρη γάτα, μαύρη γάτα, αρκεί να πιάνει ποντίκια». Μία άλλη θεωρητική παράμετρος της ΕΤΕ και των παραγωγικιστικών συμπερασμάτων της είναι ότι τα όρια της εργατικής τάξης διευρύνονται «επ’ άπειρον» και ότι η τελευταία ακουμπάει πληθυσμιακά το σύνολο του πληθυσμού. Πρόκειται για μια απλοϊκή όσο και λαθεμένη θεωρία. Είναι άλλο πράγμα η ιστορική ανωτερότητα της εργατικής τάξης, διαφορετικό ζήτημα η σύναψη συμμαχιών ανάμεσα στις καταπιεζόμενες τάξεις και στρώματα και διαφορετικό το ρεβιζιονιστικό και συνάμα τροτσκιστικό δόγμα πως «όλοι είμαστε εργάτες». Είναι γεγονός πως η ελληνική κοινωνία έχει ευρύτατα μικροαστικά στρώματα και κάθε συμμαχία της εργατικής τάξης πρέπει να λαβαίνει αυτό το στοιχείο πολύ σοβαρά υπόψιν της, στη διαμόρφωση ενός απελευθερωτικού και αγωνιστικού προγράμματος. Η ίδια η εξάρτηση της χώρας μας από τον ιμπεριαλισμό επιβάλλει να βλέπουμε με καθαρότητα και ευκρίνεια το ζήτημα των συμμαχιών (πχ αντιιμπεριαλιστική πάλη) ξεπερνώντας τις εύκολες
λύσεις που προαναφέραμε. Το στρώμα λοιπόν των διανοούμενων ως διαταξική έννοια δεν έχει ίδια συμφέροντα. Διχάζεται βαθειά από τις ταξικές αντιθέσεις και την ταξική πάλη. Έχει διαφορετικά ταξικά συμφέροντα ο μεγαλογιατρός-κλινικάρχης από τον γιατρό του ΕΣΥ που βρίσκεται «αντί πινακίου φακής» στα ακριτικά νησιά, έχει άλλα συμφέροντα ο μεγαλοκαθηγητής του ΕΜΠ από τον αναπληρωτή δάσκαλο που τρέχει στα χωριά της πατρίδας μας. Έχει άλλα συμφέροντα το μεγαλοστέλεχος μιας επιχείρησης από τους «γραφιάδες» που δουλεύουν «ήλιο με ήλιο» για ένα κομμάτι ψωμί.
Η διανόηση και η αριστερά
Έχουν οι διανοούμενοι ταξικό συμφέρον; Αναμφίβολα ναι, και αυτό αφορά στο σύνολό τους. Κάθε μαρξιστής-λενινιστής, δηλαδή κάθε σύγχρονος κομμουνιστής, θα χαρακτήριζε τη γνώση σαν όπλο στον ταξικό αγώνα για την κατάργηση-ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος. Σ’ αυτόν τον αγώνα η εργατική τάξη και η αριστερά χρειάζονται τη διανόηση. Τόσο από άποψη ποσοτική, όσο και ποιοτικά χρειάζονται τους επεξεργαστές της θεωρίας που διαθέτουν τεχνικές και χρόνο. Αρκεί αυτό να μην οδηγεί σε ετεροβαρείς συμβιβασμούς, υποχωρήσεις και αλλαγή στόχων. Στη χώρα μας η αίγλη της νεαρής Σοβιετικής Ένωσης και η δράση του επαναστατικού ΚΚΕ, οδήγησε εκατοντάδες και χιλιάδες διανοούμενους να προσχωρήσουν στο κομμουνιστικό κίνημα, αργότερα στο ΕΑΜ. Η γνωστή προδοσία που έχει σαν ορόσημο το 20ο συνέδριο του ΚΚΣΕ και τη διαβόητη 6η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, αποδιοργάνωσε τους δεσμούς της αριστεράς με τη διανόηση, αποσυντόνισε τα βήματά τους, έφερε απογοήτευση, αγνωστικισμό και παραίτηση από την ταξική πάλη. Μετά τον εμφύλιο εμφανίστηκαν μία σειρά εκφυλιστικά φαινόμενα (πχ ποίηση της ήττας) και η άρχουσα τάξη άδραξε την ευκαιρία να επανενσωματώσει τους διανοούμενους στη δική της ρότα. Στις μέρες μας αποτελεί δείγμα κατάπτωσης της ντόπιας διανόησης να υπογράφουν το «μένουμε Ευρώπη», να σιωπούν στο μεταναστευτικό και στον πόλεμο ή ακόμα περισσότερο να γίνονται υποτακτικοί και υπηρέτες των κεφαλαιοκρατών. Το ζήτημα για τη μισθωτή διανόηση (υπάλληλοι) και για τους διανοούμενους που σέβονται την ιστορία και τη δουλειά τους βρίσκεται στην έξοδό τους προς τ’ αριστερά και την πολιτική συμμαχία και συμπόρευσή τους με τις καταπιεζόμενες τάξεις και κυρίως την εργατική. Για τον σοσιαλισμό λέμε «κόκκινοι και ειδικοί», εννοώντας τους διανοούμενους. Με αναλογίες ισχύει και για σήμερα.
Οι διανοούμενοι μπορούν να παρθούν ως ιδιαίτερο –αλλά όχι ομοιογενές- κοινωνικό στρώμα, άλλοτε απάντησαν για το θέμα του αυτοπροσδιορισμού τους με εγωιστικό τρόπο, παίρνοντας τους κώδικες της κυρίαρχης τάξης και άλλοτε εντασσόμενοι στην πορεία της κοινωνικής χειραφέτησης και απελευθέρωσης.
Σε κάθε περίπτωση, η διάκριση ανάμεσα στις αρμοδιότητες και το κοινωνικό-πολιτικό καθήκον ήταν στοιχείο ανάλυσης της ταυτότητας αυτής της κοινωνικής ομάδας. Αν θεωρήσουμε ενδιαφέρουσα τη διατύπωση του Έγελου πως «το αληθινό είναι το όλον», φράση που έχει στοιχεία ιδεαλισμού, τότε για να προσεγγίσουμε το ζήτημα των διανοούμενων αναγκαστικά θα χρησιμοποιήσουμε τον Μαρξ που μας λέει «αλύπητη κριτική σε οτιδήποτε υπάρχει, αλύπητη στην έννοια ότι η κριτική δεν φοβάται ούτε τα ίδια της τα αποτελέσματα, ούτε τη σύγκρουση με τις υπάρχουσες δυνάμεις». Ο διανοούμενος ως κοινωνική οντότητα αντιμετωπίζει διαρκώς ένα δίλημμα «με ποιους θα πάει και ποιους θ’ αφήσει» και τ’ αποτελέσματα της εργασίας του μπορεί να είναι τεχνικά άψογα, να μη λέει δηλαδή ψέμματα στον εαυτό του και να μη νοθεύει τα πειράματά του, ωστόσο, δεν υπάρχει κανένας γυάλινος πύργος και κανένας θώρακας για να τον προστατεύει από την αμείλικτη ταξική πάλη. Δεν μπορεί να λέει πως προωθεί τη μελέτη των πυρηνικών όπλων αλλά δεν τον ενδιαφέρει σε ποια κεφάλια θα πέσουν, ούτε να σκέφτεται πως λιμοκτονούν χιλιάδες παιδιά για να περνάει αυτός καλύτερα. Βαδίζοντας λοιπόν προς το 6ο συνέδριο του κόμματός μας, όσο κι αν το ζήτημα των διανοούμενων δεν είναι στην ημερήσια διάταξη, οφείλουμε να σκεφτούμε πως οι τελευταίοι μπλέκονται και επηρεάζουν την ταξική πάλη και πως η κομμουνιστική αριστερά θα τους τροφοδοτήσει με ιδέες και υλικά.
Τι είναι οι διανοούμενοι
Η πιο διαδεδομένη απάντηση είναι πως διανοούμενος είναι αυτός που εργάζεται με το μυαλό του για να εξοικονομήσει τα αναγκαία για τη ζωή του και δεν χρησιμοποιεί τη μυϊκή του δύναμη. Αλλά αυτή η διαδεδομένη απάντηση είναι απλοϊκή για να δώσει την ταυτότητα των διανοούμενων στη σύγχρονη εποχή. Μια σειρά επαγγελμάτων συνδυάζουν και τα δύο (πνεύμα-χέρι) και είναι αυθαιρεσία αν θεωρήσουμε ότι η πληθώρα επαγγελμάτων που ανέδειξε ο καπιταλισμός (κομπιουτεράδες, μηχανικοί, γραφίστες, κλπ) στηρίζονται σε μία αυστηρή διάκριση χειρωνακτικής και πνευματικής δουλειάς. Το σίγουρο είναι πως οι διανοούμενοι είναι ένα διαταξικό κοινωνικό στρώμα. Αρχίζουν από τα σύνορα της αστικής τάξης (πχ καθηγητές πανεπιστημίων) και φτάνουν στα όρια της εργατικής τάξης (εργαζόμενοι Η/Υ σε μία επιχείρηση) ενώ υπάρχει ένας μεγάλος ωκεανός ελεύθερων διανοούμενων (πχ συγγραφείς) που κινούνται εντός των μικροαστικών στρωμάτων με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Είναι αλήθεια ότι οι διανοούμενοι, ή ένα τμήμα τους, χρησιμοποιήθηκαν διαχρονικά από την άρχουσα -κάθε φορά- τάξη για να αναπαράγουν την ιδεολογική και πολιτική κυριαρχία της. Οι κάστες (ομάδες) των ιερέων είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα εμπλοκής των διανοούμενων στην αναπαραγωγή και επιβολή των κυρίαρχων ιδεών. Ο αρχικός καταμερισμός της εργασίας σε χειρωνακτική και πνευματική έφερε ένα τμήμα της διανόησης σε συνεργασία και υποταγή στα κυρίαρχα δόγματα. Οι Φαναριώτες έδωσαν «γη και ύδωρ» στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και χρησιμοποιήθηκαν όχι μονάχα στον κατευνασμό των κυριαρχούμενων μαζών και εθνών αλλά και στην ανοιχτή καταγγελία κάθε εξεγερτικού ξεσπάσματος. Πολλές εργασίες που αναφέρονται στον σύγχρονο καπιταλισμό μιλούν για λευκά και μπλε κολάρα (white collar and blue collar) θέλοντας έτσι να υπογραμμίσουν τη διάκριση ανάμεσα στη διανόηση και στη χειρωνακτική εργασία στο έδαφος ακόμα και της ίδιας της επιχείρησης, όπου τα ανώτερα πεδία (άσπρα κολάρα) συγκρούονται με τα συμφέροντα των κάτω (μπλε φόρμες). Αλλά, αντί να ασχολούμαστε με σχολαστική τυπολογία «τι είναι οι διανοούμενοι», είναι χρησιμότερο εμείς οι κομμουνιστές να βλέπουμε την πραγματική συμπεριφορά τους και την εμπλοκή τους στην ταξική πάλη. Στις μέρες μας είναι εξαιρετικά δύσκολο ένας διανοούμενος των πάνω στρωμάτων να προδώσει την τάξη του και να υπηρετήσει την αριστερά και την αγωνιστική πράξη. Είναι όμως πολύ ευκολότερο να συμμαχήσει με την άρχουσα τάξη, να τρέφεται από τα συσσίτια και να προπαγανδίζει τους σκοπούς της. Το πρότυπο του φτωχού δάσκαλου, επαναστάτη Μαρίνου Αντύπα είναι μακρυά και το αστικό σύστημα έχει χίλιους τρόπους για να λειτουργεί ως διαφθορείο και να προσδίδει κύρος και χρήμα στην ανώτερη διανόηση. Από μία άποψη, το ζήτημα μοιάζει στην εργατική αριστοκρατία. Ο ανεπτυγμένος καπιταλισμός μοιράζει ορισμένα ψίχουλα στα ανώτερα εργατικά στρώματα με αντάλλαγμα τη σιωπή και τη συνενοχή τους. Από την άλλη πλευρά, ο μύθος της παγκοσμιοποίησης ελάχιστα συνέβαλε στην πολυπόθητη αναβάθμιση της διανόησης. Πάνω από το 60% δουλεύει με όρους μισθωτής εργασίας, ένα 30% βρίσκεται απασχολούμενο και μόνο 10% αποτελεί την οροφή αυτού του στρώματος απολαμβάνοντας τα προνόμια (κοινωνικά-οικονομικά) του αστικού συστήματος. Δεν είναι λοιπόν διόλου υπερβολή να πούμε ότι το κίνημα της αριστεράς και οι κομμουνιστές οφείλουν να δουλεύουν σύμφωνα με την αρχή του Μάο τσε Τουνγκ «το ένα χωρίζεται στα δύο» και να προσπαθήσουν να διχάσουν την ενότητα των διανοούμενων, που έτσι κι αλλιώς έχουν αντιτιθέμενα και συγκρουόμενα συμφέροντα.
Αναθεωρητισμός και διανόηση
Μια προσφιλής και διαδεδομένη προσέγγιση της διανόησης αφορά τη στρέβλωση του κομμουνιστή ηγέτη Αντόνιο Γκράμσι. Οι ευρωαναθεωρητές (λεγόμενοι ευρωκομμουνιστές) στρεβλώνοντας εντελώς τον Ιταλό κομμουνιστή ηγέτη, έχουν φτιάξει μια εγκωμιαστική εικόνα για τη διανόηση. Κάθε συνεπής ευρωαναθεωρητής «τσιτάρει» ολίγον Γκράμσι και ένα διόλου ευκαταφρόνητο τμήμα των καθηγητών σε ΑΕΙ-ΤΕΙ αναφέρει τον Γκράμσι σε αντιπαράθεση με τους ρεαλιστές κομμουνιστές. Λαβή για όλα τα παραπάνω δίνει η σύλληψη του Α.Γκράμσι για τους οργανικούς διανοούμενους και η υπερβολή του τελευταίου στο ρόλο που χρειάζεται να διαδραματίσει η διανόηση στον αγώνα για μόρφωση και για το ανέβασμα της κουλτούρας των πλατειών μαζών. Αλλά πουθενά το «γκραμσιανό σχήμα ανάλυσης» δεν υποτιμά το ρόλο του κόμματος και της ταξικής πάλης στο δρόμο για την κοινωνική επανάσταση. Ο ευρωαναθεωρητισμός μεγεθύνει το εύρος και τις δυνατότητες της διανόησης για να κολακεύσει αυτό το στρώμα και για να υποτιμήσει το ρόλο της οργάνωσης και των κομμουνιστών και εν τέλει να βοηθήσει την αστική κυριαρχία. Στην Ιταλία τόσο το κίνημα επανένωσης (risortsimento) τον 19ο αιώνα όσο και η συνεισφορά των κομμουνιστών στην πάλη των εργατών και στο αντιφασιστικό κίνημα στηρίχτηκαν στην οργάνωση και την ταξική σύγκρουση και όχι στον συμφιλιωτισμό που διαδίδουν οι κάθε λογής αναθεωρητές. Άλλωστε η ταξική κατάληξη και η διάλυση των αναθεωρητών σε Ιταλία-Γαλλία και Ισπανία είναι παράδειγμα προς αποφυγήν. Οι Μπερλίγκουερ-Μαρσέ-Καρίγιο στις αντίστοιχες χώρες είναι συνώνυμα του πιο ακραίου συμβιβασμού, του πολιτικού τσαρλατανισμού και της προδοσίας. Ο Α.Γκράμσι είναι κομμουνιστής ακόμα και όταν προσδοκά από τη διανόηση ένα μεγαλύτερο καθήκον και ένα ευρύτερο χρέος.
Διανόηση και ταξική διάρθρωση
Η διανόηση λοιπόν, αρχίζει από την αστική και καταλήγει στην εργατική τάξη. Σαν επιστήμονες (ειδικοί) είναι «υποχρεωμένοι» να τιμούν τα αποτελέσματα των εργασιών τους αλλά σαν πολίτες είναι δύο φορές υποχρεωμένοι να διαλέξουν ανάμεσα στον ένα και τον άλλο δρόμο. Ο Δ.Γληνός, τρανό παράδειγμα διανοούμενου, έφτασε στις εσχατιές των επιστημονικών συμπερασμάτων και εκεί είδε την αριστερά. Επειδή ήταν τίμιος, αμέσως διάλεξε το δρόμο που τον οδήγησε στο κομμουνιστικό κίνημα. Η γνώση, έχουμε γράψει πολλές φορές, βρίσκεται στα βιβλία, στην ταξική πάλη και στα εργαστήρια (επιστημονικός πειραματισμός), πράγμα το οποίο σημαίνει ότι μόνο ο συνδυασμός και των τριών στοιχείων οδηγεί τον επιστήμονα στην αλήθεια. Ο Μαρξ τονίζει ότι η αλήθεια δεν είναι θεωρητικό, μα πρακτικό ζήτημα. Σήμερα ο καπιταλισμός από τη μία πλευρά βαθαίνει την εξειδίκευση και τον καταμερισμό και από την άλλη αξιοποιεί όλα τα επιστημονικά επιτεύγματα (πληροφορία-γνώση-ανακάλυψη) για να αυξήσει την κερδοφορία του. Αυτή η επέκταση της αρπακτικότητας του καπιταλισμού αλλά και η (όποια ) ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων διευρύνει τον όγκο των διανοούμενων. Όλο και περισσότεροι απασχολούνται σε παραγωγικούς τομείς της οικονομίας, γεγονός που, αφενός, διευρύνει τη βαρύτητά τους, αφετέρου τους φέρνει κοντύτερα στις ιστορικές αξιώσεις της εργατικής τάξης και από την άποψη των μορφωτικών εφοδίων τους και τους καθιστά έναν πολύτιμο σύμμαχο των εργατών. Φυσικά δεν μπορεί να προσχωρήσουμε στη ρεβιζιονιστική θέση που διατυπώθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1960 από τη Μπρεσνιεφική ηγεσία για τη λεγόμενη ΕπιστημονικοΤεχνική Επανάσταση (ΕΤΕ). Σύμφωνα με αυτήν, σημασία έχει η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, πράγμα που διατύπωσε αργότερα στην Κίνα ο Τενγκ Σιάο Πινγκ με τη θεωρία πως μοναδική σημασία έχει η οικονομία και όχι το πολιτικό σύστημα, συμπυκνώθηκε στη φράση «άσπρη γάτα, μαύρη γάτα, αρκεί να πιάνει ποντίκια». Μία άλλη θεωρητική παράμετρος της ΕΤΕ και των παραγωγικιστικών συμπερασμάτων της είναι ότι τα όρια της εργατικής τάξης διευρύνονται «επ’ άπειρον» και ότι η τελευταία ακουμπάει πληθυσμιακά το σύνολο του πληθυσμού. Πρόκειται για μια απλοϊκή όσο και λαθεμένη θεωρία. Είναι άλλο πράγμα η ιστορική ανωτερότητα της εργατικής τάξης, διαφορετικό ζήτημα η σύναψη συμμαχιών ανάμεσα στις καταπιεζόμενες τάξεις και στρώματα και διαφορετικό το ρεβιζιονιστικό και συνάμα τροτσκιστικό δόγμα πως «όλοι είμαστε εργάτες». Είναι γεγονός πως η ελληνική κοινωνία έχει ευρύτατα μικροαστικά στρώματα και κάθε συμμαχία της εργατικής τάξης πρέπει να λαβαίνει αυτό το στοιχείο πολύ σοβαρά υπόψιν της, στη διαμόρφωση ενός απελευθερωτικού και αγωνιστικού προγράμματος. Η ίδια η εξάρτηση της χώρας μας από τον ιμπεριαλισμό επιβάλλει να βλέπουμε με καθαρότητα και ευκρίνεια το ζήτημα των συμμαχιών (πχ αντιιμπεριαλιστική πάλη) ξεπερνώντας τις εύκολες
λύσεις που προαναφέραμε. Το στρώμα λοιπόν των διανοούμενων ως διαταξική έννοια δεν έχει ίδια συμφέροντα. Διχάζεται βαθειά από τις ταξικές αντιθέσεις και την ταξική πάλη. Έχει διαφορετικά ταξικά συμφέροντα ο μεγαλογιατρός-κλινικάρχης από τον γιατρό του ΕΣΥ που βρίσκεται «αντί πινακίου φακής» στα ακριτικά νησιά, έχει άλλα συμφέροντα ο μεγαλοκαθηγητής του ΕΜΠ από τον αναπληρωτή δάσκαλο που τρέχει στα χωριά της πατρίδας μας. Έχει άλλα συμφέροντα το μεγαλοστέλεχος μιας επιχείρησης από τους «γραφιάδες» που δουλεύουν «ήλιο με ήλιο» για ένα κομμάτι ψωμί.
Η διανόηση και η αριστερά
Έχουν οι διανοούμενοι ταξικό συμφέρον; Αναμφίβολα ναι, και αυτό αφορά στο σύνολό τους. Κάθε μαρξιστής-λενινιστής, δηλαδή κάθε σύγχρονος κομμουνιστής, θα χαρακτήριζε τη γνώση σαν όπλο στον ταξικό αγώνα για την κατάργηση-ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος. Σ’ αυτόν τον αγώνα η εργατική τάξη και η αριστερά χρειάζονται τη διανόηση. Τόσο από άποψη ποσοτική, όσο και ποιοτικά χρειάζονται τους επεξεργαστές της θεωρίας που διαθέτουν τεχνικές και χρόνο. Αρκεί αυτό να μην οδηγεί σε ετεροβαρείς συμβιβασμούς, υποχωρήσεις και αλλαγή στόχων. Στη χώρα μας η αίγλη της νεαρής Σοβιετικής Ένωσης και η δράση του επαναστατικού ΚΚΕ, οδήγησε εκατοντάδες και χιλιάδες διανοούμενους να προσχωρήσουν στο κομμουνιστικό κίνημα, αργότερα στο ΕΑΜ. Η γνωστή προδοσία που έχει σαν ορόσημο το 20ο συνέδριο του ΚΚΣΕ και τη διαβόητη 6η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, αποδιοργάνωσε τους δεσμούς της αριστεράς με τη διανόηση, αποσυντόνισε τα βήματά τους, έφερε απογοήτευση, αγνωστικισμό και παραίτηση από την ταξική πάλη. Μετά τον εμφύλιο εμφανίστηκαν μία σειρά εκφυλιστικά φαινόμενα (πχ ποίηση της ήττας) και η άρχουσα τάξη άδραξε την ευκαιρία να επανενσωματώσει τους διανοούμενους στη δική της ρότα. Στις μέρες μας αποτελεί δείγμα κατάπτωσης της ντόπιας διανόησης να υπογράφουν το «μένουμε Ευρώπη», να σιωπούν στο μεταναστευτικό και στον πόλεμο ή ακόμα περισσότερο να γίνονται υποτακτικοί και υπηρέτες των κεφαλαιοκρατών. Το ζήτημα για τη μισθωτή διανόηση (υπάλληλοι) και για τους διανοούμενους που σέβονται την ιστορία και τη δουλειά τους βρίσκεται στην έξοδό τους προς τ’ αριστερά και την πολιτική συμμαχία και συμπόρευσή τους με τις καταπιεζόμενες τάξεις και κυρίως την εργατική. Για τον σοσιαλισμό λέμε «κόκκινοι και ειδικοί», εννοώντας τους διανοούμενους. Με αναλογίες ισχύει και για σήμερα.